فتوای جهاد یکی از مباحث پیچیده و حساس در حوزه فقه اسلامی است که در طول تاریخ همواره مورد توجه اندیشمندان و سیاستمداران بوده است. با توجه به شرایط پیچیده و متغیر جهان معاصر و ضرورت حضور فقه راهبردی در عرصه جامعه جهانی، بررسی ابعاد مختلف این فتوا و تأثیر آن بر کنشگران اجتماعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. جهاد در لغت به معنای تلاش، مشقت، مبالغه در کار، به نهایت چیزی رسیدن و توانایی و در اصطلاح به معنای جنگ مشروع در راه خدا با هدف گسترش اسلام یا دفاع از آن است. اگر چه جهاد ممکن است اهداف و فواید متعددی داشته باشد ولی اهداف اصلی تشریع جهاد در اسلام را می تواند رد گسترش اسلام، حفظ کیان اسلامی و برقراری عدالت خلاصه کرد.

انواع جهاد به نوع هجمه دشمن و نیز ظرفیت‌ها و توانایی‌های افراد در هر زمانی بستگی دارد (و اعدوا لهم ما استطعتم). برخی از انواع جهاد عبارتند از: جهاد اقتصادی و مالی، جهاد علمی، جهاد تبلیغی-تبیینی، و نیز جهاد از جهت اهمیت، ضرورت و کیفیت آن دو قسم دارد: جهاد اکبر که طبق آنچه در روایات آمده است مبارزه با نفس و هوای نفس را جهاد اکبر می نامند و نیز جهاد اصغر که در مقابل آنچه در جهاد اکبر آمده است و مطابق روایات، مبارزه نظامی در راه خدا همان جهاد اصغر است.

کنش اجتماعی و شکل دهی به رفتارهای انسانی

کنش به عنوان ابتدایی‌ترین عنصر مشترک زندگی اجتماعی بشری در برگیرنده مجموعه رفتارهای است که انسان‌ها برای رسیدن به اهداف معین نسبت به یکدیگر انجام می‌دهند؛ از این رو به عمل جهت‌گیری شده به سوی شخص دیگر اصطلاحاً کنش اجتماعی گفته می‌شود. اگر چه در تقسیم کنشگران آرای متعددی ارائه شده است که مشهورترین آنها تقسیم وبر است ولی از آنجا که ماهیت تقسیم او بر اساس عقلانیت ابزاری است مناسب بحث ما نیست. از سوی دیگر در اینجا از تقسیم کنشگران بر اساس عقلانیت اسلامی و بر پایه لایه های فرهنگ نیز مشی نکرده‌ایم بلکه مهمترین عناوین موثر در کنشگری اجتماعی که در لسان عموم شناخته تر هستند ذکر می‌شوند.

حقیقت این است که فتوای جهاد درباره دفاع از فلسطین سابقه‌ای به طول عمر انقلاب اسلامی بلکه بیش از آن دارد. امام خمینی(ره) در سخنرانی‌های مختلف بر لزوم شرعی دفاع از فلسطین اشاره کرده‌اند که منحصر به سخنرانی های بعد از انقلاب نیست. مقام معظم رهبری نیز در طول دوران رهبری خود، بارها و بارها به موضوع جهاد اشاره کرده‌اند. ایشان جهاد را صرفاً یک عمل نظامی نمی‌دانند، بلکه آن را به عنوان یک مفهوم گسترده و فراگیر در نظر می‌گیرند که شامل ابعاد مختلفی از زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. به طور کلی در اندیشه ایشان، جهاد به معنای تلاش مضاعف و کوشش پیوسته در راه خدا و برای تحقق اهداف والای اسلامی است.

فتوای جهاد که در شرایط خاص و با اهداف مشخص صادر می‌شود، می‌تواند بر طیف وسیعی از کنشگران اجتماعی تأثیرات متفاوت و متعدد داشته باشد.

فتوای جهاد، ابزاری برای بسیج اجتماعی

در اینجا به برخی از کنشگران اجتماعی که طبیعتاً متأثر از فتوای جهاد شده و کنشگری متناسب داشته باشند، اشاره می‌شود:

۱.روحانیون و نهادهای دینی: فتوای جهاد نقش تعیین‌کننده‌ای در مشروعیت‌بخشی به جنگ و بسیج نیروهای نظامی دارد. بدیهی است که تلاش ایشان معطوف به هدایت مردم به وحدت و همبستگی در مقابل دشمن و در دفاع از مظلومین و در جهت زنده نگهداشتن ارزشهای انسانی و اسلامی، تلاشی بی وقفه و البته دشوار است. فتوای جهاد به عنوان ابزاری قدرتمند که تلاش روحانیون را رسمیت بخشیده و سندی محکم در اثبات گفته های ایشان است تأثیر بسزایی درتسهیل امر تبلیغ و تبیین ایشان دارد.

۲.حاکمان و سیاستمداران: فتوای جهاد، به عنوان یک فراخوان دینی برای دفاع از دین، ناموس، یا سرزمین، می‌تواند تأثیرات بسیار عمیقی در سطح جامعه و بین الملل داشته باشد. از آثار این فتوا در فعالیت کنشگران سیاسی، بسیج گسترده مردم و افزایش مشارکت آنها در امور دفاعی و امنیتی شود. این مشارکت مردمی می‌تواند به تقویت قدرت حاکمیت و تضمین امنیت ملی کمک کند. افزایش روحیه مقاومت و آماده کردن مردم برای مقابله با تهدیدات خارجی و داخلی و نیز تقویت وحدت ملی نیز از جمله آثار این فتوا در این کنشگران است.

۳.نظامیان و نیروهای امنیتی:  فتوای جهاد، به عنوان یک انگیزه قوی برای نظامیان عمل می‌کند و آنان را برای انجام وظایف خود با انگیزه بیشتری برمی‌انگیزد. همچنین، این فتوای دینی می‌تواند به عنوان یک عامل وحدت‌بخش در میان نیروهای نظامی عمل کند.

۴.جامعه علمی، نخبگان و استعدادهای درخشان: فتوای جهاد، به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای بسیج و هدایت جامعه در طول تاریخ، تأثیرات شگرفی بر جوامع مختلف، از جمله جامعه نخبگان داشته است. برخی از این آثار عبارتند از بسیج نخبگان برای دفاع از ارزش‌ها، ایجاد روحیه ایثار و فداکاری در نخبگان، تقویت وحدت و همبستگی ملی در جامعه نخبگانی و ایجاد فرصت برای رشد و شکوفایی استعدادها. روشن است که نگرش نخبگان به دین، سیاست و جامعه در واکنش آن‌ها به فتوای جهاد بسیار مهم است. تأثیر فتوای جهاد بر جامعه نخبگان یک موضوع پیچیده و چند وجهی است که به عوامل متعددی بستگی دارد.

۵.بدنه اقتصادی جامعه: از جمله ابعاد زندگی اجتماعی که بسیار متأثر از فتوای جهاد می شود بعد اقتصادی است. در مورد ایران، این تأثیر در دوره‌های مختلف تاریخی و در شرایط متفاوت سیاسی و اجتماعی، شکل‌های متنوعی به خود گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و خدماتی بخاطر اختصاص بخش قابل توجهی از منابع مالی و انسانی به بخش نظامی. تغییر ساختار تولید در جهت صنایع سنگین و نظامی. تورهم و ضعف اقتصاد بخاطر هزینه های جنگ. عواملی چون مدت زمان جنگ، شدت درگیری‌ها، بسته بودن یا باز بودن اقتصاد نسبت به تجارت خارجی و نیز سیاست‌های اقتصادی دولت در میزان تأثیرات اقتصادی جنگ تأثیرگذار باشد.

۶.اهل رسانه: اهل رسانه به عنوان مروجان تفکر در جامعه و نقش دهندگان اذهان مردم در جامعه مرجعیت خاص خود را در جامعه دارند. از این رو بررسی تأثیر و تأثر آنها بسیار حیاتی است. فتوای جهاد به عنوان عاملی وحدت بخش و میزانی روشنگر، میتواند یکی از سوژه های اهل رسانه باشد و رسانه ها مانند دیگر نهادهای اجتماعی از آن متأثر خواهند بود. برخی از این آثار عبارتند از: بسیج رسانه‌ها برای ترویج اهداف جهاد، سانسور و کنترل محتوا برای کنترل هر گونه فعالیت رسانه‌ها در جهت تخریب فضای اجتماعی و تضعیف فتوای جهاد در ذهن عموم جامعه، تغییر رویکرد رسانه‌ها از پرداختن به مسائل روزمره به تمرکز بر اخبار جنگ و جهاد، خودداری از ایجاد جو ترس و وحشت در جامعه، مقابله با پروپاگاندای دشمن و اخبار دروغ را داشته باشند. ایجاد رسانه‌های جدید برای پوشش دادن فضای بوجود آمده مانند ایجاد رادیو مقاومت بعد از حوادث اخیر لبنان.

۷.مردم عادی و افکار عمومی: تجربه سالهای انقلاب اسلامی و شرایط جهاد نشان داده است که در شرایط جنگ و جهاد اگر مردم جهاد و وجود دشمن را باور کنند حس اتحاد و همدوستی و ایثار و روحیه حماسی و انقلابی تقویت میگردد.

۸.گروه‌های مخالف: فتوای جهاد می‌تواند به عنوان یک عامل وحدت‌بخش و همچنین یک به عنوان یک ابزار تبلیغاتی برای گروه‌های مخالف عمل کند و آنان را برای مبارزه علیه حاکمان بسیج کند. البته روشن است که اگر مخالفین از قدرت جامعه دینی هراس داشته و از اجتماعشان حذر داشته باشند با صدور فتوای جهاد ترس بر ایشان عارض شده و در تصمیم گیری برای مقابله و یا عدم رویارویی با جبهه حق دچار تشتت و اختلاف می‌گردد.